SRI LANKA – WSKAZÓWKI I INFORMACJE|CO MUSISZ WIEDZIEĆ
Sri Lanka będzie kojarzyć mi się już zawsze z pięknymi polami herbacianymi, ciągnącymi się kilometrami, zielonymi wzgórzami… Z herbatą pitą codziennie, jej smak jest wyjątkowy. Ze słoniami i możliwością podziwiania ich w naturalnym środowisku. Z pięknymi złotymi plażami i turkusem oceanu. Z piekielnie ostrym, ale pysznym jedzeniem, smakami curry, chilli i czerwonymi bananami. Przede wszystkim jednak będzie mi się kojarzyć z przesympatycznymi ludźmi o wielkich sercach, z ich uśmiechami i życzliwością.
W tym wpisie przygotowałam najważniejsze informacje, które przydadzą Wam się podczas planowania wyjazdu na Sri Lankę. Jak się dostać? Czy potrzebna jest wiza? Jak się poruszać po Sri Lance. To wszystko, a nawet wiele, wiele więcej dowiecie się z tego wpisu.
Gografia
Sri Lanka jest krajem wyspiarskim w Azji Południowej, leży na wyspie Cejlon. Dzieli ją zaledwie około 50 kilometrów na południowy wschód od Indii. Wyspę oblewają wody Oceanu Indyjskiego.
Stolicą Sri Lanki jest Colombo. Jeżeli będziecie kupować bilety na samolot, z pewnością lotniskiem docelowym będzie port lotniczy CMB – COLOMBO. Jednak zapamiętajcie, że tak naprawdę lotnisko znajduje się w NEGOMBO, czyli jakieś 30 kilometrów od Colombo.
Sri Lanka jest krajem wielokulturowym i bardzo zróżnicowanym. Na jednej wyspie żyją wyznawcy różnych religii. Dominującą religią jest buddyzm, ponad 70%, następnie hinduizm, ponad 12%, islam 10% i chrześcijanie około 8%. Te różnice są bardzo widoczne. Kobiety muzłumanki, z zakrytymi włosami, kobiety w kolorowych sari, z odkrytymi brzuchami. Mnisi w pomarańczowych szatach. Kościoły chrześcijańskie a zaraz obok świątynie z wizerunkiem Buddy. Najbardziej chrześcijańskie miasteczko na Sri Lance, które widzieliśmy to Negombo. W całym, nie tak dużym miasteczku widzieliśmy spokojnie oko 10 kościołów. Kandy natomiast było najbardziej buddystyczne.
Język
Na Sri Lance obowiązują dwa języki urzędowe, tamilski i synagaleski. Językiem łącznikowym jest angielski. Po angielsku w większości miejsc można się swobodnie dogadać, choć nie wszędzie. My najwięcej problemów mieliśmy w Kandy i Ella, przy wybrzeżu raczej nie zdarzyło nam się nie zostać zrozumianym.
Jak się dostać na Sri Lankę?
Z Polski na Sri Lankę najprościej dostać się można korzystając z przelotu, który oferuje LOT. Przelot jest bezpośredni i trwa około 10 godzin. Ceny zaczynają się już czasem nawet od 2000 zł (co uważam za dobrą cenę). Regularna cena biletów to około 2200-2600 zł.
Inne linie lotnicze, takie jak Emirates czy Qatar Airways latają z przesiadką w Dubaju bądź Doha.
Polecam także sprawdzać oferty z zagranicznych portów lotniczych takich jak Frankfurt czy Monachium. Ceny często są niższe.
My lecieliśmy liniami Oman Airlines z Monachium, z przesiadką w Muskacie i zapłaciliśmy 510 euro. Bilety kupowaliśmy na 2 miesiące przed wylotem.
Kiedy lecieć na Sri Lankę?
Na to pytanie trudno znaleźć jedną, prawidłową odpowiedź. Sri Lanka leży w obrębie klimatu podrównikowego wilgotnego i znajduje się pod wpływem dwóch monsunów (wiatry przynoszące dużą ilość opadów) – Yala i Maha. Na wyspie panuje duża wilgotność powietrza i wysokie temperatury.
Wyżej wspomniałam, że ciężko znaleźć prawidłową odpowiedź na to, kiedy wybrać się na Sri Lankę. Dlaczego? W kraju nie występuje jedna pora sucha i jedna pora deszczowa. Wszystko zależy od regionu, który chcecie odwiedzić.
Południowo – zachodnie wybrzeże i centrum wyspy (najpopularniejsze atrakcje turystyczne) najlepiej zwiedzać w trakcie sezonu turystycznego, czyli od grudnia do marca. W tym czasie opady nie są aż tak obfite a temperatury nie są drastycznie wysokie.
Północ i wschód wyspy natomiast najlepiej odwiedzić między lutym a sierpniem, kiedy zaczyna wiać monsun Maha.
W centrum wyspy i na terenach górskich, temperatury są mniej więcej stałe, zawsze jest tak około 25 stopni Celsjusza. Natomiast w nocy temperatury potrafią spaść nawet do 0.
W trójkącie kulturalnym jest zawsze gorąco, temperatury sięgają około 35 stopni Celsjusza.
My wybraliśmy się na Sri Lankę pod koniec września. Skupiliśmy się na zwiedzaniu Sri Lanki południowo – zachodniej. Czyli teoretycznie, kiepski czas na ten rejon. Jednak wszystkie znane i popularne miejsca znajdują się właśnie tam, uparłam się. Na 2 tygodnie przed naszym wyjazdem oglądałam zdjęcia zalanych ulic, powodzie, ludzi chodzących po kolana w wodzie, wylewające się wodospady. Byłam gotowa już rezygnować i znaleźć coś innego i zmienić trasę objazdu, kierując się na północ wyspy. Codziennie sprawdzałam pogodę a ta pokazywała 100% opadów. Po wylądowaniu na wyspie przywitało nas słońce, dlatego postanowiliśmy kontynuować wcześniej wyznaczoną trasę. Owszem, przez cały nasz pobyt kilka razy złapał nas deszcz, raczej w centralnej części wyspy (Kandy i Ella) na wybrzeżu wszystkie dni mieliśmy piękne i słoneczne. Mieliśmy ogromne szczęście, bo tak jak wspominałam wyżej, 2 tygodnie wcześniej ulice były kompletnie zalane.
Jak wygląda pora deszczowa na Sri Lance?
Pora deszczowa na Sri Lance różni się trochę od tych z innych krajów azjatyckich. Nie pada tam całymi dniami, bez przerwy. Czasem popada godzinkę, czasem dwie, a czasem wcale. Może być tak, że będzie padało 2 dni a kolejne 3 będą słoneczne. Jest to ruletka. Należy pamiętać, że z monsunem zmieniają się prądy morskie, przez co ocean jest wzburzony i w wielu miejscach wejście do wody może być niebezpieczne.
Dlaczego pogoda pokazywała cały czas deszcz i burze, nawet gdy swieciło słońce?
Wszystko przez wysoką wilgotność powietrza, która jest na wyspie bardzo wysoka i zazwyczaj wynosi 60-80%. Jest to błąd pomiarowy, który wynika właśnie z powodu wilgotności. Bardzo często, nawet wtedy, kiedy jest przepięknie, pogoda w internecie pokazywać może obfite opady i burze. Jak ja sprawdzałam pogodę później? Oglądając relacje ludzi na instagramie z danego miejsca! ?
Czy potrzebna jest wiza?
Dla obywateli Polski wiza na Sri Lankę jest obowiązkowa. Można zdobyć ją za pomocą strony internetowej eta.gov.lk, lub na lotnisku w Kolombo. Wymagany jest paszport ważny minimum 6 miesiecy od daty planowanego powrotu.
Cena wizy 30 dniowej to 35$ kiedy zdecydujecie się załatwić to online, lub 40$ kiedy wizę kupujecie na lotnisku.
Od kwietnia 2019 opłata za wizę została zniesiona na 6 miesiecy, aby zachęcić turystów do odwiedzenia tego kraju po zamachach terrorystycznych, które miały tam miejsce. My się załapaliśmy i za wizę nie musielismy płacić. Później przedłużyli zniesienie opłat do 30 kwietnia 2020. Na tę chwilę nie ma nowych informacji jak będzie to wyglądało po ponownym otwarciu granic. Tę informację uzupełnię kiedy się coś wyklaruje w tej sprawie.
Bieżące informacje znajdziecie zawsze na stronie MSZ.
Zdrowie i szczepienia
Nie ma obowiązku szczepień ochronnych, ale zalecane jest zaszczepienie się przeciw żółtaczce typu A i B oraz tężcowi.
Koszt dziennego pobytu w szpitalu publicznym wynosi ok. 30 USD. Opłata ta nie uwzględnia kosztów usługi lekarskiej i podanych lekarstw.
Więcej informacji znajdziesie na stronie MSZ.
Bezpieczeństwo
Uważam, że Sri Lanka to kraj bezpieczny. Podczas naszego pobytu NIGDY nie poczułam zagrożenia ze strony innych ludzi. Wręcz przeciwnie. Wszyscy byli bardzo pomocni, serdeczni, wyrozumiali i tolerancyjni. Zawsze służyli pomocą i obdarowywali nas szczerymi uśmiechami.
Oczywiście, zawsze staram zachowywać podstawowe środki ostrożności. Zachowywać się w danych miejscach tak jak należy, ubierać adekwatnie do sytuacji i nie chodzić sama po zmroku. Ale tak, to chyba należy zachowywać się wszędzie, niezależnie od kraju czy obyczajów.
W kwietniu 2019 roku, w Niedzielę Wielkanocną na Sri Lance doszło do ataków terrorystycznych. Ofiarą padły kościoły i hotele. Doszło do wybuchów praktycznie na całej wyspie. Ten temat w mediach był bardzo nagłośniony. Po tym czasie branża turystyczna na Sri Lance odnotowała wielkie straty. Rząd lankijski podjął decyzję o zniesieniu opłaty za wizę żeby zachęcić turystów do odwiedzenia tego miejsca. Wiele osób po tym wydarzeniu odwoływało swoje wyjazdy. Pamiętajmy jednak, że do zamachów terrorystycznych dojść może w każdym miejscu na ziemi, nawet tam gdzie się tego kompletnie nie spodziewamy. Nowa Zelandia, Francja, Niemcy czy Sri Lanka. Każdy kraj może paść ofiarą terroru.
Zagrożenie przestępczością pospolitą jest nikłe. Kradzieże czy napady są rzadkością.
Bieżące informacje znajdziecie zawsze na stronie internetowej MSZ.
Strefa czasowa
Sri Lanka leży w strefie czasowej (GMT+5:30) to oznacza, że różnica w czasie w porównaniu z czasem polskim to +3,30 czasu letniego i +2,30 czasu zimowego.
Waluta i ceny
Waluta na Sri Lance. Oficjalna waluta obowiązująca na Sri Lance to Rupia Lankijska. Oznaczana jest międzynarodowym kodem LKR.
50 Rs – 1 zł
100 Rs – 2 zł
150 Rs – 3 zł
500 Rs – 10 zł
700 Rs – 15 zł
1000 Rs – 20 zł
2000 Rs – 40 zł
2500 Rs – 50 zł
Po przylocie warto dolary/euro wymienić od razu na lotnisku. Kurs jest taki sam jak w centrum miasta, innych kantorach czy bankach. W hali przylotów znajduje się także bankomat ATM, z którego bez problemu można wybrać pieniądze. Znajdziecie go także praktycznie w każdym „większym” miasteczku.
Na Sri Lance raczej nie praktykuje się płacenia kartą, oprócz jakiś ekskluzywnych sklepów, hoteli czy restauracji jest to praktycznie niemożliwe. Zaopatrzcie się w gotówkę i to najlepiej o drobnym nominałem
Przykładowe ceny na Sri Lance
Woda – 100 Rs – (2 zł)
Herbata – 100 Rs – (2 zł)
Piwo – 350 Rs – (7 zł)
Świeżo wyciskany sok 200 – 400 Rs – (4-8 zł)
Rotti (zawijane z farszem curry veggie + czasem jajkiem) – 50 Rs – (1 zł)
Rice and curry – 200-400 Rs – (4-8 zł)
Danie obiadowe ryby/ owoce morza, na wybrzeżu: 800-1200 Rs – (17-25 zł)
Banany (kg) – 150 rupii – 3 zł
Czerwony banan: 2 szt. – 100 Rs – (2 zł)
Ceny oczywiście w zależności od miejsca mogą się różnić. Przykładem jest centrum miasta Negombo, gdzie za rice and curry zapłaciliśmy około 200 rupii, za to samo danie w miejscowościach turystycznych, przy plaży, trzeba byłoby zapłacić 3-4 razy więcej.
Elektryczność
Na Sri Lance spotkać można wtyczki typu F, G i D.
My nie kupowaliśmy żadnych przejściówek i tylko raz mieliśmy problem- z wtyczką typu D. Wystarczy jednak w górną część włożyć długopis a to odblokuje dwie pozostałe, niższe.
W razie czego, na miejscu spokojnie można kupić adaptery.
Internet
W większości hoteli czy restauracjach nie ma problemów z dostępnością Wi-Fi. Jednak nie zawsze prędkość będzie taka jakiej sobie życzymy.
Będąc za granicą, zwłaszcza wtedy, kiedy planuję dużo przemieszczać się po kraju, kupuję lokalną kartę SIM. Dzięki temu dostęp do internetu mam w każdym miejscu i z łatwością sprawdzić mogę trasę, atrakcje w okolicy czy polecane restauracje.
My kartę Sim kupiliśmy na lotnisku, zaraz po wylądowaniu. Zdecydowaliśmy się na kartę z sieci Dialog. Karta kosztowała 1299 rupii czyli jakieś 25 zł. W cenie było 10 GB Internetu. Starczyło nam to na cały pobyt, raczej nie mieliśmy problemów z zasięgiem a internet był szybki. Dlatego polecam kupić kartę właśnie tam. Stanowisko firmy Dialog znajduje się w hali przylotów, zaraz przy wyjściu.
Jak się poruszać po Sri Lance?
Autobusy
Autobusy publiczne to najtańszy sposób. Siatka połączeń jest bardzo dobrze rozbudowana. Można nimi dotrzeć praktycznie w każde miejsce na Sri Lance. Atutem są też ceny za przejazdy. Za przejazd 100 kilometrów nie zapłacicie więcej niż 4 zł.
Autobusy dzielą się na niebieskie i czerwone. Czerwone są własnością państwową a niebieskie prywatne. Jaka jest różnica? Niebieskie autobusy to totalny odlot. Ołtarzyki, kadzidła, neony, bolywoodzka muzyka na full. Szaleni kierowcy, którzy wyprzedzają wszystko i wszystkich, klaksony nie przestają wyć. Przeżycie samo w sobie. Tego trzeba spróbować chociaż raz. Czerwone są trochę spokojniejsze. Żadne z powyższych nie mają klimatyzacji, ale to nie przeszkadza. Zazwyczaj wszystkie okna, jak i drzwi są pootwierane, dzięki temu jest przeciąg.
Przystanki autobusowe są praktycznie w każdym miejscu, jeżeli nie.. Nie ma problemu. Wystarczy pomachać ręką i autobus się zatrzyma. Następnie należy szybko „wskoczyć” do autobusu. Mówić „wskoczyć” mam na myśli dokładnie to stwierdzenie. No dobra, przy turystach autobusy się zatrzymują, ale przy miejscowych tylko zwalniają i ci faktycznie w biegu wskakują do niego.
Jak jeździć autobusami?
Po wejściu do autobusu należy zostawić plecaki (duże bagaże) koło kierowcy, w miejscu do tego przeznaczonym i zająć wolne miejsca w autobusie. TE Z SAMEGO PRZODU PRZEZNACZONE SĄ SPECJALNIE DLA MNICHÓW, NIE SIADAJCIE TAM ŻEBY ZARAZ NIE MUSIEĆ USTĘPOWAĆ MIEJSCA. Jeżeli znajdziecie jakieś wolne miejsce to siadajcie. Autobusy często są przepełnione. Teoretycznie autobus na 40 osób, na Sri Lance spokojnie przewiezie 140.
O bilet się nie martw. Nawet jak w autobusie nie będzie pomiędzy ludźmi 5 centymetrów przestrzeni, pan który sprzedaje bilety i tak Was znajdzie. Nie mam pojęcia jakim cudem on porusza się w tych autobusach, no i jakim cudem zapamiętuje te wszystkie twarze. No, ale o to się nie martwcie. Kiedy do Was podejdzie, podajcie nazwę miejscowości, do której jedziecie. Nie musicie martwić się, że ją przegapicie bo napewno da Wam znać, że to tutaj. My zazwyczaj też śledziliśmy swoje położenie przez GPS w telefonie.
Pociągi
Pociągi są także bardzo popularną formą przemieszczania się. Zwłaszcza na trasie z Kandy do Ella. Ta jest bardzo popularna. Bilety na 2 i 3 klasę są bardzo tanie. Na klasę 1 trzeba rezerwować z wyprzedzeniem i jest trochę droższa. Podczas naszego pobytu odbywały się strajki, także niestety nie mieliśmy okazji przejażdżki pociągiem.
Tuk Tuk
Bardzo popularna forma, także bardzo wygodna. Z tuk tuków korzystaliśmy bardzo często, zwłaszcza na tych krótszych odcinkach. Dwa razy zdarzyło nam się też wynająć tuk tuka na cały dzień.
Należy pamiętać o targowaniu się. Zawsze da się trochę cenę zbić.
Tuk tuk to też bardzo dobra opcja jeżeli macie dość napięty grafik. Jazda autobusem często wymaga czasu. Tuk tuk to jedna z szybszych możliwości przemieszczania się.
Wynajem auta/ skutera
Po pierwsze trzeba sobie zdać sprawę, że na Sri Lance ruch drogowy jest lewostronny. Przy tym chaotyczny i niezrozumiały. Wyprzedzanie na trzeciego, klaksony z każdej strony, brak respektowanych zasad ruchu drogowego to tylko szczyt góry lodowej. Ja bym się nie odważyła za nic w świecie, zwłaszcza w chaotycznym Colombo.
Ważną sprawą jest załatwienie przed wyjazdem międzynarodowego prawa jazdy. To jednak nie wystarczy. Żeby poruszać się po Sri Lance musisz potwierdzić je w lokalnym wydziale komunikacji – taki znajduje się w Kolombo.
Z tego co czytałam, to przy wynajęciu auta z większych firm, te załatwiają formalności na miejscu i nie trzeba fatygować się do Kolombo. Taka wyprawa może zająć spokojnie kilka godzin, trzeba pamiętać, że stolica Sri Lanki jest wiecznie zakorkowana i bardzo tłoczna. Koszt wypożyczenia auta na 10 dni to około
Wypożyczenie auta z kierowcą
Jest to też dość popularna forma przemieszczania się. Kiedy sama szukałam informacji na temat Sri Lanki, bądź przeglądałam różne profile dotyczące Sri Lanki, często trafiałam na polecenia wynajmu auta z kierowcą. Niestety w porównaniu do wyżej wymienionych możliwości jest to opcja dość droga.
Za odcinek z lotniska do Kandy kierowca zażyczył sobie 50 euro (napisałam do jednego z kierowców polecanych na którymś z blogów podróżniczych). Skorzystaliśmy jednak z autobusu publicznego. Wynajem na jeden dzień waha się jakoś w przedziale 200-250 zł. Pewnie przy wynajmie na 14 dni cena za dzień spaść może do nawet 150 zł.
Gdzie spać?
Na Sri Lance mnóstwo jest możliwości, od skromnych, rodzinnych guest housów, poprzez ciekawe domki na plaży, po luksusowe resorty hotelowe. Wszystko zależy od nas, naszego budżetu i tego jak chcemy spędzić nasz czas. Nasz najtańszy nocleg kosztował nas 9 dolarów za pokój 2 osobowy ze śniadaniem. Najdroższy zaś, drewniany domek bezpośrednio na plaży 50 dolarów za noc.
Na samej Sri Lance nocleg znaleźć można nawet za 3$, ale także za 300$ za noc.
To gdzie my się zatrzymaliśmy będę na bieżąco uzupełniać w kolejnych wpisach dotyczących naszej wizyty na tej wyspie.
Jakie wyżywienie wybrać? Śniadania/ HB czy All inclusive?
Przede wszystkim, Sri Lanka to tak cudowana wyspa, że tutaj grzechem jest brać all inclusive, nie róbcie tego. Tu nie siedzi się w hotelu, na każdym kroku jest coś nowego do odkrycia, a lokalne smaki nie mają sobie równych. Dodatkowo, ceny w lokalnych restauracjach, knajpkach są naprawdę przystępne. Moim zdaniem najlepsza opcja to wziąć same śniadania a później jadać w drodze i cieszyć się swobodą.
Jakie pamiątki przywieźć ze Sri Lanki?
- Herbata – Sri Lanka słynie z herbaty, koniecznie kupcie sobie zapas. Nawet ta klasyczna, Liptona, smakuje zupełnie inaczej. Poza zwykłą, czarna herbatą jest przeogromny wybór rodzajów i smaków. Herbatę najlepiej zakupić w markecie, mają dużo lepsze ceny, niż te w fabrykach czy sklepach turystycznych.
- Przyprawy. Koniecznie kupcie też zapas przypraw. Chilli i Curry to pozycje obowiązkowe.
- Produkty z papieru wykonanego z odchodów słoni. Na Sri Lance produkuje się specjalny papier, wykonany z odchodów słoni. Bardzo fajna opcja na pamiątkę. Można kupić kartki pocztowe, zeszyty, notesy.
- Kamienie szlachetne. Na Sri Lance wydobywane są kamienie szlachetne. Szafiry, rubiny czy ametysty. Można kupić same kamienie, bądź gotową biżuterię oprawioną w złoto czy srebro.
- Wyroby z drewna.
- Kosmetyki na bazie oleju kokosowego. Te są bardzo popularne i naprawdę dobrej jakości.
Normy i obyczaje
- Na Sri Lance do jedzenia używa się prawej ręki.
- Do Buddy nie można stawać tyłem. Zdjęcie z Buddą możecie zrobić sobie tylko „od tyłu”.
- Przed wejściem do Świątyni należy ściągnąć buty.
- Należy pamiętać o odpowiednim ubiorze kiedy wybieracie się do Świątyni. Zasłonięte ramiona i kolana.
- Na plażach zabronione jest opalanie się topless.
- Nie należy fotografować ludzi bez wcześniejszej ich zgody.
Ciekawostki
- Mieszkańcy kiwają głową z góra-dół kiedy chcą pokazać, że NIE, a na boki (lewo-prawo) kiedy chcą przekazać, że TAK.
- Sri Lanka otrzymała niepodległość od Wielkiej Brytanii w 1948 roku.
- Na Sri Lance znajduje się relikwia Zęba Buddy. Jest ona w Kandy w Świątyni Zęba Buddy.
- Herbata Lipton pochodzi ze Sri Lanki.
- Marco Polo nazwał Sri Lanke najpiękniejszą wyspą świata.
- Sri Lanka jest jednym z głównych eksporterów herbaty na świecie.
- Wcześniej jednak wyspa zajmowała się uprawą kawy, jednak pola uprawne zostały zniszczone przez plagę w 1870 roku.
- Na Sri Lance, tak jak i w Indiach, posiłki spożywa się ręką.
- 13 kwietnia. To dzień, w którym na Sri Lance świętuje się syngaleski Nowy Rok. Jest to święto państwowe.
- Na Sri Lance produkuje się papier z odchodów słoni.
- Podczas pełni księżyca na Sri Lance nie można kupić alkoholu. Jest to święto wyznaczone przez kalendarz księżycowy, a jego nazwa brzmi Poja.
- Najpopularniejszym daniem Sri Lanki jest ryż z curry z dodatkiem różnych warzyw.
- Flaga narodowa Sri Lanki jest uznawana za jedną z najstarszych flag na świecie. Jest to jedyna na świecie flaga, uznaje ona różne religie. Liście na czterech rogach przedstawiają buddyzm. Te cztery liście oznaczają cztery cnoty: życzliwość, przyjaźń, szczęście i równość. Pomarańczowy pas pionowy reprezentuje hinduistę, a zielony pas pionowy reprezentuje muzułmanina.
2 komentarze
Jacek
Czy zostawianie bagaży w tuktuku na czas zwiedzania to dobry pomysł? Ogólnie zastanawiam się co z bagażami w sytuacjach, gdy jestem gdzieś przejazdem i chciałbym coś zwiedzić – gdzieś zostawić bagaże? Jeśli na zwiedzanie biorę tuktuka to może niech kierowca pilnuje? A jak zwiedzam pieszo?
Pozdrawiam
Jacek
natalia elbl
Ja przemieszczalam sie na dlugich dystansach autobusami. Raz zdarzylo mi sie, ze plecak mialam ze soba. Wtedy faktycznie zostawilam go z kierowca podczas gdy on na nas czekal. Zazwyczaj jednak wszystko co cenne mam przy sobie.